Không như Hà Nội phân biệt xôi đỗ xanh, xôi lạc, xôi ruốc, xôi gấc, xôi giò, chả…, xôi Sài gòn được chia thành hai loại rõ ràng: xôi mặn và xôi ngọt. Xôi ngọt có “thâm niên” hơn xôi mặn vì khẩu vị người miền Nam thích ăn ngọt và béo. Sau này để phù hợp khẩu vị dòng người tứ xứ đổ về; đặc biệt khi xôi nghiễm nhiên trở thành món fast food bên cạnh gà rán KFC, bánh mì Lotteria… thì xôi Sài Gòn đã được chú ý “tỉa tót” thành món mặn.

Xôi là món ăn đầu hẻm của người Sài Gòn. Mở mắt ra đã nghe tiếng rao “Xôi ơ!”, chị đội thúng xôi rảo bước thoăn thoắt qua những con hẻm rồng rắn như một trận đồ. Đứa bé lên ba, đứng trong nhà chìa tiền qua song cửa cũng mua được xôi. Người giàu hay nghèo, sang hay hèn đều có thể thưởng thức được xôi Sài Gòn bởi sự linh động của người bán. Giá từ ba, năm, bảy ngàn đền mười, hai mươi ngàn đồng… đều được chấp nhận. Gạo nếp nấu một, nở hai nở ba; thêm chút phụ liệu như đậu, đường, dừa, trứng cút, chả, hành phi… là thành gói xôi ngon miệng. Ở góc phố của quận 1, trung tâm thành phố có cụ Nguyễn Thị Kiệm bán xôi bắp sáu mươi năm nuôi cả đàn con vào đại học. Thúng xôi bắp quá nửa thế kỷ của cụ khiến ai đi xa cũng nhớ về. Thậm chí khách nước ngoài cũng tìm đến thưởng thức, có người còn mua mang về nước làm quà. Xôi bắp cụ Kiệm có hạt bắp bung vừa phải, nếp bao quanh trắng ngần vừa đủ “mở mắt”, hành phi thơm ngạt ngào, đậu xanh dẻo dai béo ngậy xắn lát mỏng tang to bè mà không hề bị gãy…

Người Sài Gòn cũng dễ tính với chuyện ăn xôi nguội. Xôi Sài Gòn không cần ủ kín như xôi Hà Nội, sáng sớm chỉ yêu cầu hạt xôi âm ấm. Xôi ngọt thì có xôi đậu xanh, đậu đen, đậu phộng (lạc), xôi gấc, xôi lá cẩm, xôi vò… Nguyên liệu chung của xôi ngọt gồm nếp, dừa, đường, muối mè, lá dứa… còn cái đặc trưng để phân biệt xôi này, xôi kia có đậu xanh, đậu đen, đậu phộng, lá cẩm…với hương vị chung là nếp dẻo, đậu bùi, mè thơm, dừa béo… Nguyên liệu xôi ngọt chủ yếu là thực vật, ngũ cốc nên giá “mềm” hơn xôi mặn.

Xôi mặn Sài Gòn “quý tộc” hơn với gà quay, xá xíu, lạp xưởng… Ngoài nếp, xôi mặn còn có kèm những món đắt tiền hơn xôi ngọt như: thịt gà, hạt sen, trứng cút, xá xíu, lạp xưởng, thịt heo chà bông (ruốc)… Phụ liệu kèm theo thường có đậu xanh xào mỡ, mỡ hành hoặc hành phi thơm giòn. Giá xôi mặn bao giờ cũng đắt hơn xôi ngọt, ít nhất gấp hai lần. Chẳng những là món điểm tâm, xôi mặn còn được nhiều người dùng thay bữa chính khi không có thời gian hoặc bị nhỡ bữa.

Trước đây khi lá chuối còn bán tràn lan ngoài chợ, người ta gói xôi bằng lá chuối. Xôi gói bằng lá chuối vừa được ủ nóng lâu, vừa thơm thơm mùi đồng nội, nhắc nhớ món ăn quê nhà không thể nào quên. Tuy nhiên, theo tốc độ công nghiệp hoá, đất nông nghiệp thu hẹp, lá chuối thưa thớt dần trong những chuyến xe chở hàng toả về các chợ mỗi sớm tinh sương. Thế là người ta gói xôi bằng túi nylon bao quanh miếng giấy báo hoặc dùng hộp xốp.

Khi cuộc sống khá dần lên, người ta cũng nghĩ đến chuyện phục hồi cái cũ để làm cái lạ. Xôi gói bằng lá chuối lại trở thành “đặc sản”. Ngày nay, xôi lá chuối không chỉ theo cô hàng rong với gióng gánh kẽo cà kẽo kẹt, theo bà đẩy nồi xôi bảy tám màu bốc khói ngạt ngào qua từng con phố mà xôi lá chuối xuất hiện dưới dạng chuỗi nhà hàng sang trọng, người bán xôi mặc đồng phục trông rất chuyên nghiệp. Ngoài “Xôi lá chuối” là “Xôi thằng Bờm” mà khởi xướng 2 thương hiệu này đều là 2 cô gái trẻ thuộc thế hệ 8X. Chỉ ra đời trong thời gian ngắn, Xôi lá chuối, Xôi thằng Bờm đã đáng mặt tranh khách với các hàng “xôi truyền thống” Sài Gòn như: xôi mặn Bùi Thị Xuân, xôi vò Minh Châu, xôi bánh Như Lan. Xôi lá chuối có hàng chục loại như: xôi sầu riêng, xôi bảy màu, xôi Thái Lan, xôi bắp Thượng Hải… có giá từ 10-20 ngàn đồng/gói, khách có thể ăn tại chỗ hoặc mang về.

Có thể nói, xôi lá chuối cũng như các món cá kèo, ếch nhái, cua đồng, rau muống, rau càng cua… từ sông ngòi, ao chuôm, đồng ruộng…đã theo nhau về phố, vào nhà hàng để được nâng lên thành đặc sản. Quay về “hương đồng gió nội” nhưng với một hình thức khác, một vị thế khác mang phong cách ẩm thực riêng làm ấm lòng người Sài Gòn lẫn du khách khi thưởng thức thứ quà vừa bình dân vừa “quý tộc” này.